Celayirler

Celayirliler


İlhanlılardan sonra, Irak ve Âzerbaycan’da hakimiyet kuran Türkleşmiş Moğol Hanedanı.
Celâyirlilerin ataları, Cengiz Han'a ilk yıllarında büyük yardımlar
yapmış ve bunlardan bazıları mühim devlet kademelerine yerleşmişlerdi.
Celâyirlilerden Emir Hasan Büzürg, İlhanlıların ileri gelen
komutanlarındandı. İlhanlı Sultanı Ebû Saîd’in ölümü ile çıkan
karışıklıktan istifade ederek, devletin idaresini eline geçirmeye
çalıştı. 1340 yılında Bağdat’ta bağımsızlığını ilan etti. 1356 yılında
ölünce, yerine oğlu Şeyh Üveys geçti. Üveys, Âzerbaycan ve Tebriz’i,
peşinden de Musul ve Diyarbekir’i ele geçirdi (1364). Celâyirli Devleti
en geniş sınırlarına ulaştı. Şeyh Üveys’in vefatı üzerine, yerine, oğlu
Hüseyin geçti (1374). Muzafferîler ve Karakoyunlular'la mücadele eden
Sultan Hüseyin'in, kardeşi Ahmed tarafından 1382’de öldürülmesi üzerine
iç karışıklıklar başladı. Sultan Ahmed, Âzerbaycan ve Irak’ı, diğer
kardeşi Bayezid de Irak-ı Acem ve Doğu Anadolu taraflarını alarak
ülkeyi paylaştılar. Fakat 1393’te, Timur Han, Bağdat üzerine yürüyüp
Sultan Ahmed’i kaçırttı. Memluk hâkimiyetindeki Şam’a sığınan Sultan
Ahmed, bilahare Bağdat’a geri döndü. Timur’un tekrar gelmesi üzerine,
Osmanlılar'a sığındı (1400). Timur Hanla Yıldırım Bayezid Hanın
arasının açılmasına sebep oldu. Ankara Savaşı (1402) sonrasında Şam’a
sığındı ise de,Timur Hanın baskısı ile Karakoyunlu hükümdarı Kara
Yusuf’la birlikte hapsolundu. İki sultan, hapiste dostluklarını
ilerletip, ülkelerinin sınırlarını tespit ettiler. Serbest
bırakıldıktan bir süre sonra Timur Hanın vefat etmesi (1405) üzerine
çıkan karışıklıklardan istifadeyle, ülkelerine döndüler. Bir süre devam
eden iki sultanın dostluğu, bir yaylak meselesinden dolayı bozuldu
(1410). Yapılan savaş neticesinde Ahmed Celayir’i esir alan Kara Yusuf,
onu çocukları ile birlikte öldürttü. Bağdat’ta Şah Mahmud adında bir
çocuk, Celâyirli tahtına geçirildi ise de Karakoyunlular, Bağdat’ı da
ele geçirip Celâyirli hâkimiyetini ortadan kaldırdılar (1411).
Celâyirlilerin bir kolu, Irak-ı Arap’ta bir müddet hükümran olduysa da,
Karakoyunlu istilası neticesi, hayatiyetleri sona erdi (1432).

Celâyirliler döneminde, İlhanlı istilası sırasında yakılıp yıkılan
Bağdat, yeniden imar edildi. Yapılan güzel eserlerle şehir, tekrar ilim
merkezi olmaya başladı. Emir Hasan’ın başlattığı Mircâniye Medresesinin
inşaatı, Şeyh Üveys zamanında tamamlandı. Türk unsurlar, Irak’ın her
tarafına yayıldı. Ülkede Türkçe, Arapça'dan sonra ikinci dil oldu.
Şairler ve edipler, Celâyirli sarayında toplandılar. Celâyirli idarî
teşkilâtı, devamı oldukları İlhanlıların idarî teşkilatının aynısı idi.