Akkoyunlular

Akkoyunlular (Akkoyunlu Devleti)


Akkoyunlu oymağının Doğu Anadolu'ya geliş tarihi hakkında güvenilir
bilgiyi, Akkoyunlu hanedanının tarihi olan, Ebû Bekr-i Tihrânî'nin
Kitâb-ı Diyarbekriyye'sinde bulmak mümkündür. Devletin kurucusu
Karayülük Osman Bey'i, Bayındır Han vasıtasıyla, 52. göbekte Oğuz Han'a
bağlayan yazar, oymağın ilk önce XIII. asrın başlarında Doğu Anadolu'da
göründüğünü, Moğol istilâsına karşı koyduklarını, giderek Diyarbekir
havâlisine hâkim olup, bu arada Trabzon Rum Devleti'ne ve Gürcülere
karşı da seferlere giriştiklerini kaydeder.
Konar-göçer bir Türkmen topluluğu olan Akkoyunlular'ın adlarının,
besledikleri sürülerden verilmiş olması muhtemeldir. Çeşitli Farsça ve
Arapça kaynaklar, Akkoyunlular'ın menşe'lerinden bilgi vermeksizin,
Selçuklu ve Artuklu beylerinden olduklarını ifade etmelerine karşılık,
yukarda zikredilen Akkoyunlu tarihi olan Kitab-ı Diyarbekriye'de,
Akkoyunluların, Oğuz Han neslinden geldikleri belirtilmektedir.

Buna göre, Oğuzlar'ın Bayındır boyunun bir oymağı olan Akkoyunlular'ın,
Peygamber efendimiz devrinde (VII. yüzyıl) Kıpçak ülkesine, oradan da
Ârran Ovası'na geldiklerini, Selçuklular döneminde bu devletin
hizmetine girdiklerini ve Diyarbakır bölgesinin kendilerine ikta olarak
verildiğini kaydetmektedir.

Oğuzlar'ın Bayındır boyundan inen Akkoyunlular'ın tarihi, 1300
yıllarından itibaren bilinmektedir. Akkoyunlular'dan, bilinen ilk
tarihi simâ, Tur-Ali Bey'dir. Karakoyunlu devletini yıkarak (1469),
onun yerine büyük bir Türkmen devleti haline gelen Akkoyunlular'ın, bu
tarihe kadar başlarında bulunan reisleri şunlardır:

1) Tur-Ali Bey (?-1360): Babası Akkoyunlu Beylerinden Pehlivan Bey'dir.
Kendisine bağlı Türkmenler'le Diyarbakır'da yurt tuttuğu bilinmektedir.
İlhanlı Gazan Han (1248-1291)'a genç yaşta intisap ettiği ve onun
maiyetinde Suriye seferine katıldığı bilinmektedir.

2) Fahreddin Kutlu Bey (1360-1389): Babası Tur-Ali Bey'den sonra,
Akkoyunlular'ın reisliğine gelmiştir. Devri oldukça hareketli geçmiş,
Sivas hakimi Kadı Burhaneddin, Trabzon Rum İmparatorluğu, Mısır Memlûk
Sultanlığı ve amansız rakipleri Karakoyunlular'la mücadele etmiştir.
1389 yılında ölen Fahreddin Kutlu Bey'in mezarı, Bayburt'un Sinor
köyündedir.

3) Ahmed Bey (1389-1397): Fahreddin Kutlu Bey'in oğludur. Babasının
ölümü üzerine, Akkoyunlular'ın reisliğine getirilmiştir. Uzun süre,
Kadı Burhaneddin'in yüksek hakimiyetini kabul etmek zorunda kalan Ahmed
Bey, 1397 yılında onun tarafından öldürülmüştür.

4) Fahrüddin/Bahaüddin Kara-Yülük Osman Bey (1397-1435):
Akkoyunlular'ın, Doğu Anadolu'da hakimiyetini perçinleyen reisleridir.
Fahreddin Kutlu Bey'in oğullarındandır. Rakipleri ve ağabeyi Ahmed
Bey'i öldürten Kadı Burhaneddin'i mağlûp ve katletmiş, daha sonra
Karakoyunlu Kara-Yusuf'la, Türkmenler üzerindeki hakimiyet ve
Doğu-Güneydoğu Anadolu'yu elde etmek için, amansız bir mücadeleye
girmiştir.

5) Celâlüddin Ali Bey (1435-1438): Kara-Yülük Osman Bey'in veliaht
tayin ettiği oğlu olup, babasının yerine Akkoyunlu reisliğine
getirilmiştir.

6) Nurüddin Hamza Bey (1438-1444): Kara-Yülük Osman Bey'in diğer oğludur.

7) Cihangir Bey (15/10/1444-1453): Celâlüddin Ali Bey'in oğludur. Hakim
olduğu Urfa'dan hareketle, Akkoyunlu beyliğini tekrar toplamayı
başarmıştır.

Nusretüddin Ebû-Nasr Uzun Hasan Bey (1435-6/1/1478): Akkoyunlular'ı
bir devlet haline yükselten, Akkoyunlu Uzun Hasan Bey olmuştur.

Karakoyunlular'ın büyük hükümdârı Cihân-şâh'ı (1467), Türkistan
hükümdârı Ebu Said'i (1469) ortadan kaldırarak bütün İran'a, Irak'a,
Kafkasya'ya ve Doğu Anadolu'ya sahip oldu.

Batı Anadolu'ya doğru olan hedefi, Osmanlı hükümdârı Fatih Sultan
Mehmed (1451-1481) karşısında aldığı Otlukbeli (11 Ağustos 1473)
yenilgisi ile neticesiz kaldı. Bu yenilgiye rağmen ayakta kalmayı
başaran Uzun Hasan, Orta ve Batı Anadolu'dan tamamen elini çekmekle
beraber, Tebriz taht merkezi olmak üzere diğer Akkoyunlu topraklarını
elinden bırakmadı.

1478 yılında vefat eden Uzun Hasan, büyük devlet adamlığı vasfı
yanında, memlekette uzun süreden beri ihmal edilmiş olan imâr
faaliyetlerine hız verdi. Doğu ve Güneydoğu Anadolu'yu harap eden
aşiret kavgalarına, mera, otlak anlaşmazlıklarına son verebilmek için,
birçok kanunlar düzenledi. Bu kanunlar, uzun süre, bölgede "Hasan
Padişah Kanunları" olarak anılagelmiştir. Osmanlılar dahi, Doğu ve
Güneydoğu Anadolu bölgesini ele geçirdikleri zaman, bu kanunlarda çok
az değişiklikler yaparak yürürlükte bırakmışlardır.

9) Sultan Halil (6/1/1478-24/12/1490):Uzun Hasan Bey oğlu.

10) Sultan Yâkub (15/7/1478-24/12/1490): Uzun Hasan Bey'in diğer oğlu
olup, son dirayetli Akkoyunlu hükümdarıdır. Ölümünden sonra devlet,
inkırâza yüz tutmuştur.

Sultan Yakub'dan sonra sırasıyla Sultan Baysungur (24/12/1490-1492
Mayıs), Sultan Rüstem (Mayıs 1492-1496 yılı başı), Sultan Dâmâd/Ahmed
Göde/(1496 başı-1498), Sultan Mehmed (1498-1500), Sultan Elvend
(1500-1504), Sultan Murad (1504-1508) hükümdarlık yapmışlardır.
Akkoyunlu devletine diğer bir Türk teşekkülü olan Safevî hanedanı son
vermiştir.