Kurşunlu Benzine Karşı Mücadele

Thomas Midgley 1889 yılında Pennsylvania’da doğdu.1916 yılında Dayton
Engineering Laboratories Company’de araştırmacı olarak çalışmaya
başladı.
Motorlardaki vuruntu sorunu üzerine yaptığı araştırmalarla içten yanma
konusundaki çalışmalara öncülük etti.1921 yılında tetraetil kurşunu
buldu.Böylece motorlarda sarsılma sorunu büyük ölçüde azalmış oldu.
*
Kurşunun tehlikeli olduğu bilindiği halde,20.yüzyılın başlarında her
türlü tüketim maddesinde bulunuyordu.Gıdalar kurşunla lehimlenmiş
konserve kutularında satılıyordu.Kurşunla astarlanmış tanklarda su
depolanıyordu.Böcek ilacı olarak meyvelere kurşun arsenat
püskürtülürdü.Diş macunu tüplerinin bileşiminde bile biraz kurşun
vardı.Elbette insanları kurşunla içli-dışlı ilişkiye sokan olay,onun
benzine karıştırılması oldu.
Tetraetil kurşun,etil klorürün toz halindeki kurşun ve sodyum
alaşımıyla tepkimeye sokulması yoluyla hazırlanır.Yoğun,renksiz ve
oldukça uçucu bir sıvıdır.Benzinin bir litresine en çok 0,8
santimetreküp tetraetil kurşun eklenir.Motorlarda kurşunun çökelerek
birikmemesi amacıyla çok az miktarda etilen dibromür veya bazen etilen
diklorür birlikte eklenir.
*
Kurşun bir nörotoksindir.Çok fazla kurşun alan bir insan,beynini ve
merkezi sinir sistemini tedavi edilemeyecek şekilde hasara uğratmış
olur.Diğer semptomlardan bazısı,körlük,uykusuzluk,böbrek
yetersizliği,işitme kaybı,kanser ve diğer olumsuz olgulardır.Ancak
kurşun,hem elde edilmesi hem de işlenmesi kolay bir maddedir.Endüstri
alanında son derece kazanç sağlar.Üstelik tetraetil kurşunun
motorlardaki vuruntuyu giderdiği de kanıtlanmıştı.
Thomas Midgley ,kurşunlu katkı maddelerinin kullanılması sonucunda
ortaya çıkan sorunları incelerken,bromun deniz suyundan
özütlenebileceğini gösterdi.Birinci Dünya Savaş’ı devam ederken,daha
sonra İkinci Dünya Savaş’ında kullanılan güdümlü bombalara benzeyen
pervaneli hava torpilleri için bir denetim sistemi geliştirdi. Thomas
Midgley ,doğal ve yapay kauçukların bileşimiyle ilgili geniş bir
araştırma yürüttü.Hidrokarbonların parçalanmasında yararlanılan iki
katalizörden birini buldu.
*
1923 yılında ABD’nin en büyük şirketlerinden üç tanesi General
Motors,Du Pont ce Standard Oil of New Jersey birleşerek Ethyl Gasoline
Corporation ortaklığını kurdular.Amaçları, dünya talebini karşılayacak
miktarda tetraetil kurşun üretmekti.İnsan sağlığına kurşundan zehiri
daha az bir ürün izlenimi yaratmak için katkı maddelerine ‘etil’ adını
vermişlerdi.Bu ürün 1 Şubat 1923 günü halkın tüketimine sunuldu.
Hemen hemen aynı günlerde üretimde çalışan işçilerde yürüme
dengesizliği ve zehirlenmenin ilk aşamasına özgü zihin bulanıklıkları
görüldü.O andan itibaren de Ethyl Gasoline Corporation bir inkar
politikası belirledi.
Thomas Midgley ,aynı yıl Ethyl Gasoline Corporation’un başkan yardımcılığına getirildi.
Ethyl’nin bir fabrikasında işçiler tedavisi olanaksız hezeyanlara
sürüklendiğinde,şirketin basın sözcüsü,gazetecilere bu işçilerin çok
çalışmaktan akıllarını kaçırdığını söylüyordu.Ama diğer taraftan
kurşunlu benzin üretiminin daha ilk günlerinde ölen işçi sayısı en az
15 kişi oldu.Açıklanmayan sayıda işçi ağır şekilde hastalandı.Şirket
her türlü sızıntı,serpinti ve zehirlenmeye ilişkin haberleri her zaman
susturuyordu.
*
Bazı durumlarda söylentilerin önüne geçilemez.1924 yılında birkaç gün
içinde üretimde çalışan 5 işçi öldü.Bir tesiste yeterince havalandırma
olmadığı için 35 işçi kalıcı hasar sonucu yürüyemez hale geldi.Olaylar
artık gizlenecek halden çıkmıştı.Bu durumda Thomas
Midgley,gazetecilerin önüne çıktı.Şirketin güvenlik tedbirleri hakkında
bilgiler verdi.Bu arada ellerine tetraetil kurşun döktü.Sonra tetraetil
kurşun dolu bir bardağı bir dakika süreyle burnuna dayadı.Bu işlemi her
gün hiç zarar görmeden tekrarlayabileceğini iddia etti.Aslında birkaç
ay önce aşırı kurşun zehirlenmesinden yatağa düşmüştü.O günden beri
gazetecilere güvence verdiği dakikalar hariç,bu maddeden hep uzak
durmaya çalışıyordu.
*
1920’li yıllarda buzdolaplarının kullanımı risk taşıyordu.Tehlikeli
gazlarla çalıştırılıyorlar ve zaman zaman sızıntı yapıyorlardı.1929
yılında Cleveland kentinde bulunan bir hastahanede buzdolabı sızıntısı
nedeniyle yüzü aşkın sayıda insan öldü.Thomas
Midgley,kararlı,tutuşmayan,paslanmaya neden olmayan ve solunduğunda
zarar vermeyecek bir gaz yaratmak için çalışmalara başladı. Zehirleyici
ve yanıcı olmayan bir soğutucu madde geliştirmek için giriştiği
araştırmaları sonucunda diklorodiflüorometanı buldu.Bu madde Freon-12
ticari adıyla üretildi.Freon-12 ve benzeri bileşikler bütün dünyada
soğutucu ve aerosol itici olarak yaygın biçimde kullanılmaya başlandı.
*
Thomas Midgley ,1930 yılında Kinetic Chemicals Incorporation’un başkan
yardımcılığına getirildi. 1933 yılında Ethyl-Dow Chemical Company’nin
yöneticisi oldu.1940-1944 yılları arasında Ohio Eyalet Üniversitesi
Araştırma Vakfı’nın başkan yardımcılığını ve yöneticiliğini
yaptı.İkinci Dünya Savaş’ında Ulusal Savunma Araştırmaları Komitesi’nde
görev yaptı.Çocuk felci geçirip kötürüm kaldı.Kendisini otomatik olarak
kaldırması ya da yatağa yatırması için motorlu makara takımıyla çalışan
bir mekanizma icat etti.1 Kasım 1944 yılında makine harekete geçince
kordonlara dolandı ve boğularak öldü.
*
Clair Patterson,1953 yılında Yerküre’nin yaşını belirledikten
sonra,dikkatini atmosferdeki onca kurşunun nereden geldiği sorusuna
yöneltti.Kurşunun insanlar üzerindeki etkileri hakkında bilinen her
şeyin yanlış ya da yanıltıcı olduğunu kısa sürede anladı.Kurşunun
etkilerini ele alan her araştırmanın son 40 yıldır kurşunlu katkı
maddeleri üreticileri tarafından finanse edildiği de hemen dikkatini
çekti.Konuyu irdeledikçe şaşkınlığı artıyordu.Yapılan araştırmalardan
birinde,kimyasal patoloji alanında uzmanlık eğitimi almamış bir doktor
5 yıllık bir programın sorumluluğunu üstlenmişti. Programda,
gönüllülerden yüksek miktarlarda kurşun solumaları ya da yutmaları
isteniyor,sonra da idrarları ve dışkıları test ediliyordu.Sorumlu
doktorun konuyu bilmediği apaçıktı.Zira kurşun idrar ya da dışkı
yoluyla vücuttan atılmaz.Kemik ve kaslarda birikir.Söz konusu
araştırmada ise kan ve kemik testi yoktu.Kurşuna temiz raporu
verilmişti.
Clair Patterson, atmosferde çok fazla kurşun olduğunu ve bunun yüzde
90’ının otomobillerin egzoz borularından geldiğini hemen saptadı,ama
kanıtlayamadı.Araştırma yaptığı günlerde atmosferdeki kurşun
düzeylerini, tetraetil kurşunun piyasaya sürüldüğü 1923 yılından önce
var olan düzeylerle karşılaştırmanın bir yolunu arıyordu.Cevabı buz
çekirdeklerinde bulabileceğini düşündü.
*
Grönland gibi yerlere yağan karlar,birbirinden ayırt edilebilecek
yıllık katmanlar halinde birikir.Bunun nedeni,mevsimsel sıcaklık
farklarının kış ile yaz mevsimleri arasında hafif renk değişimleri
yaratmasıdır.Bu katmanları geriye doğru sayarak ve her birindeki kurşun
miktarını ölçerek binlerce yıl içindeki herhangi bir zamanda geçerli
olan global kurşun konsantrasyonlarını hesaplamak mümkündür.
Patterson,1923 yılından önce atmoserde yok denecek kadar kurşun
bulunduğunu saptadı.O zamandan beri kurşun düzeyi tehlikeli bir hızla
yükselmişti.
Bulgusunu kanıtladığı anda kurşunu benzinden çıkarmayı yaşantısının
davası haline getirmeye,kurşun endüstrisini eleştirmeye karar verdi.
*
Ethyl,yüksek mevkilerde adamı olan bir şirketti. Patterson,çok kısa
süre içinde araştırmalarına kaynak sağlayan kuruluşlardan desteğin
azalmakta olduğunu gördü.Giderek kaynak bulamamaya başladı.Petrol
Enstitüsü,araştırma sözleşmesini feshetti.Halk Sağlığı Servisi de
aynısını yaptı. Şirket,akademik çevrelere baskı yapıyor, Patterson’u
susturmak için her yola başvuruyordu.İşler o duruma geldi ki,atmosferik
kurşun konusunda bir numaralı uzman olduğu halde,1971 yılında
atmosferik kurşun zehirlenmesinin tehlikelerini soruşturan bir Ulusal
Araştırma Konseyi paneline davet edilmedi.
Ama Patterson yılmadı,bütün baskılara rağmen mücadelesini sürdürdü.1986
yılında ABD’nde tüm kurşunlu benzin satışlarının durdurulması onun bu
mücadelesinin sonucudur.Ancak Yerküre’nin yaşını belirlemesi ve
kurşunlu benzine karşı yürüttüğü mücadele ona herhangi bir Nobel Ödülü
getirmedi. Ödül bir tarafa,şöhret bile kazanamadı.Pekçok jeoloji
kitabında adı geçmez.Yerküre’nin tarihlendirilmesi konusunu inceleyen
iki tane popüler kitapta adı geçse bile yanlış yazılmıştır.1995 yılında
öldüğünde yaptığı işler unutulmuş gibiydi.Bugün hatırlanması ciddi
bilimsel çevreler sayesindedir.
KAYNAKLAR:
A Short History of Nearly Everything
AnaBritannica